‘Een woning is niet iets waarvoor je zou moeten strijden’ - Presentatie essaybundel VTW ‘Wonen en samenleving in verandering’

De VTW nodigde zes essayisten en twee kunstenaars uit om in een essaybundel hun visie te geven op wonen en samenleven in verandering. De meesten van hen kijken met een blik van buiten naar de sector en het toezicht. Op 15 december 2023 werd de bundel gepresenteerd in Museum Het Schip. Dat is gevestigd in een prachtig complex dat is ontworpen door de volkshuisvester Michel de Klerk voor woningcorporatie Eigen Haard. Een toepasselijke locatie voor een prikkelend debat over volkshuisvesting. 

Na een welkomstwoord van VTW-directeur Bronia Vermaas overhandigde VTW-voorzitter Egbert de Vries in Museum het Schip in Amsterdam het eerste exemplaar van de essaybundel aan Woonbond-directeur Zeno Winkels. Winkels had de bundel al met interesse gelezen. ‘Woningcorporaties hebben een unieke positie, zij kunnen meer dan de helft van de problemen, zoals de wooncrisis, in ons land mee helpen oplossen.’ 

Tijdens een gezamenlijk ontbijt lazen vier van de essayisten voor uit eigen werk en stelden na afloop een prikkelende vraag. Marije van den Berg (schrijver en onderzoeker) beet het spits af met een kritische bijdrage over de bedoeling van het systeem. Kort samengevat: ‘Als uit een fruitautomaat geen fruit maar bloemkolen komen, begrijpen we het systeem dan wel?’ 

Is schimmel de bedoeling?
Het doel van het systeem is wat het dóet. ‘Schimmels en tochtige woningen zijn uitkomsten van het beleid van corporaties. Niemand wil dit. Maar de (on)bedoelde uitkomsten van beleid zijn relevanter dan intenties en ambities.’ Ze is kritisch op bestuurders en toezichthouders die de schimmel in woningen niet direct aanpakken. ‘Dan lees je in de media dat ze schrikken van de werkelijkheid, terwijl ze het wel weten. En als ze het niet weten, zijn ze ongeschikt.’ 

Essayist Reimar van Meding (architect) vond de vraag van Marije van den Berg – is schimmel de bedoeling van het systeem? – confronterend. ‘Het is niet de bedoeling, maar het gebeurt wél.’ 

 Verkiezingsuitslag
Volgens essayist Lale Gül (auteur van Ik ga leven) is het onbestaanbaar dat het niet lukt om voldoende betaalbare woningen te bouwen, zo stelde zij. ‘Het lijkt toch simpel, meer bouwen. Het is moeilijk om te begrijpen dat dat in een rijk en beschaafd land niet lukt. Wonen is een basisrecht. In de verkiezingsuitslag (met PVV als grootste partij, red.) heeft de wooncrisis een grote rol gespeeld.’ 

Volgens Gijs Zeestraten van het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK), plaatsvervanger van demissionair minister Hugo de Jonge die ook een essay schreef, past het systeem wellicht niet meer bij de mensen om wie het gaat. ‘We moeten denk ik niet één schuldige aanwijzen. De doelgroep verandert. We zijn niet altijd meer één met de mensen om wie het gaat. Corporaties bewegen ook onvoldoende mee.’ 

Gemeenschapszin
Floor Milikowksi (journalist en sociaalgeograaf) belicht in haar essay het concept wooncoöperaties. Dit concept is volgens haar een antwoord op de schaarste aan betaalbare woningen en de zakelijke blik van het woonbeleid. Ze vindt dat corporaties de menselijke en maatschappelijke behoeften weer centraal moeten stellen in hun beleid. ‘Het gaat om gemeenschapszin. Dat vraagt om een andere manier van denken.’ 

Maar de praktijk vertelt vaak een ander verhaal. ‘Onze corporatie heeft veel bezit in zwakkere wijken. Het gemeenschapsgevoel ontbreekt vaak. Hoe kan je dan een wooncoöperatie oprichten? Mensen kijken vaak niet meer naar elkaar om. Dat is treurig. Hoe moeten we het anders doen?,’ reageerde één van de toezichthouders in de zaal.  

Volgens Reimar van Meding is een gemengde wijk, waar bewoners met hogere inkomens in een zwakke wijk komen wonen, niet altijd de oplossing. ‘Vaak wordt gezegd dat woningbezit gelukkig maakt. De sociale verbondenheid is in sommige wijken belangrijker. Mensen die in armoede leven, maar elkaar in de wijk wel al hun hele leven kennen, voelen zich vaak verbonden. De continuïteit in de wijk staat onder druk als bewoners komen en weer verhuizen.’ 

 Creativiteit
Essayist Reimar van Meding (architect en directeur KAW) hield in zijn bijdrage tijdens de bijeenkomst in Museum Het Schip een pleidooi voor innovatie. Maar dat betekent niet dat alles anders moet, stelde hij. ‘Kijk vooral naar wat er wél al werkt. Een platenbaas zei het ooit mooi. “Creativiteit is iets dat je kopieert dat niemand is opgevallen”.’ 

Onttrekken aan speculatie
Van Meding noemt in zijn essay twee voorbeelden van wooncomplexen in Duitsland (De Fuggerei in Augsburg) en Oostenrijk (Karl Marx Hof in Wenen) die honderd jaar geleden of nog langer zijn gebouwd. De huren zijn nog steeds zeer betaalbaar. Volgens Van Meding zijn uit deze twee voorbeelden twee belangrijke lessen te leren. ‘Kwalitatief goede sociale huurwoningen moet je onttrekken aan speculatie. En het maatschappelijke belang moet steeds voorop staan.’ 

Volgens een toezichthouder in de zaal staat het maatschappelijk belang bij de gemeente meer onder druk dan bij de corporatie. ‘De corporatie heeft maar één doel: de huurder. De gemeente is eerder een veelkoppig monster met meerdere belangen. Neem de grondprijzen, gemeenten willen daar nog steeds winst uit halen.’  

Krachten bundelen 
Woonbond-directeur Zeno Winkels stelde dat corporaties en huurders meer samen de krachten moeten bundelen. ‘De goeden niet te na gesproken, veel corporaties staan nog ver van hun huurders af. Als je bedenkt dat 40 procent van de bevolking bij zo’n 280 corporaties een woning huurt, kan je samen meer bereiken.’ Dan moeten corporaties wel de taal van de huurder spreken, luidde een reactie. ‘In het gereguleerde systeem van de corporaties is dat niet altijd eenvoudig.’ 

 Remmende werking
Als vierde essayist las Lale Gül haar bijdrage voor. Het tekort aan betaalbare sociale huurwoningen breekt laagopgeleide allochtone vrouwen die het liefst uit huis willen gaan of willen scheiden het meest op, stelde zij. ‘Zij hebben vaak geen financiële buffers, geen netwerk, zij kunnen nergens terecht. Dat heeft een remmende werking op de emancipatie. Dat zijn ingrijpende gevolgen van de wooncrisis.’ 

Volgens haar is de verkiezingsuitslag (met PVV als grootste partij) een gevolg van die wooncrisis. ‘Mensen die zelf niet aan een woning kunnen komen, door slecht beleid, voelen onrecht. Ze wijzen een groep als zondebok aan. Dat is een lelijke strijd. Een woning is niet iets om voor te moeten strijden. Wonen is een basisbehoefte van iedereen.’ 

Volgens Floor Milikowski zijn veel mensen te lang over het hoofd gezien. ‘Het marktdenken en het neoliberale beleid is te veel doorgeschoten. En er zitten risico's aan als mensen te lang niet worden gezien, bijvoorbeeld dat ze op zoek gaan naar een zondebok.’ 

Marije van de Berg vindt dat corporaties meer stil moeten staan bij wat níet goed gaat. ‘Natuurlijk, er gaat veel goed. Dat wordt ook vaak gezegd. En we hebben de corporaties hard nodig. Maar we mogen samen wel vaker harder roepen wat er niet goed gaat. Alsof bestuurders zich schamen als er iets niet is gelukt, terwijl het hun opdracht is. Voor veel mensen gaat het níet goed.’ 

Aan het einde van het debat las VTW-directeur Bronia Vermaas een bijdrage voor van kunstenaar Luuk Wilmering die vanwege ziekte niet aanwezig was. In de essaybundel staan zijn fotocollages uit de reeks ‘De schoonheid van het land’. De collages zijn een reactie op sentimenten in het land dat de Nederlandse cultuur bedreigd wordt. Maar, vraagt de kunstenaar zich af, willen we echt terug naar een Nederland dat zich opnieuw voegt naar een dorpse kerkelijke moraal van controle en “doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg”? 

Huurdersparticipatie 
Na alle mooie en open gesprekken volgt een rondleiding door het prachtige Museum Het Schip.  Daarna blikte VTW-voorzitter Egbert de Vries kort terug op de verhalen van de essayisten en het inhoudelijke debat. Hij bedankte iedereen voor de bijdrages aan de gesprekken over de 'zachte kant’ van de opgaven waar de sector voor staat. ‘Het was een prikkelend debat, met veel stof tot nadenken voor commissarissen. Daar gaan we volgend jaar mee door. Huurdersparticipatie is daarbij een belangrijk thema. Daarvoor gaan we meer samenwerken met de Woonbond.’ 

Tekst: Lisette de Vos
Beeld: Studio Levien