3
Actuele thema’s: circulaire economie en biodiversiteit
De VTW heeft in 2020 een verdiepende handreiking over toezicht op de energietransitie gepubliceerd. In deze handreiking staan we uitgebreider stil bij de thema’s circulaire economie en biodiversiteit (inclusief praktijkvoorbeelden) en hoe deze onderdeel moeten zijn van de brede visie op duurzaamheid. Ook toezichthouders hebben deze kennis nodig om de juiste vragen aan het bestuur te kunnen stellen.
3.1 CIRCULAIRE ECONOMIE
Wat is het?
De circulaire economie gaat om het verminderen van materiaalverbruik en uiteindelijk tot het stoppen van het gebruik van nieuwe grondstoffen (Zie figuur 1). Alle materialen en componenten voor bijvoorbeeld gebouwen/woningen worden dan hergebruikt. Belangrijk is om ook naar de economische waarde te kijken van de hergebruikte materialen.
Wat is het probleem?
De gebouwde omgeving (bijvoorbeeld woningen) gebruikt wereldwijd 40% van alle grondstoffen, produceert 40% van het afval; 1/3 van alle door mensen geproduceerde emissies zijn afkomstig uit de gebouwde omgeving (Ness en Xing, 2017).
Figuur 1, Drie fasen in de transitie naar een circulaire economie
Bron: Ministerie van Infrastructuur en Milieu.
Wat kunnen corporaties doen?
De gebouwde omgeving kan een belangrijke bijdrage leveren aan een circulaire economie door het gebruik van grondstoffen, afval en emissies te verminderen. Dat geldt dus ook voor corporaties.
Naast de energietransitie op weg naar een CO2-neutrale gebouwde omgeving in 2050 is er nog een tweede doelstelling voor dat jaar, waar corporaties een belangrijke rol in kunnen spelen, namelijk een 100% circulaire gebouwde omgeving. Dat betekent dus dat we dan geen nieuwe grondstoffen meer nodig hebben, maar alle materialen en gebouwcomponenten hergebruiken.
De Nederlandse overheid heeft met haar Rijksbrede Programma Circulaire Economie een duidelijke stip op de horizon gezet: Nederland is circulair in 2050. Om dit te bereiken, zijn in het Grondstoffenakkoord en de Transitieagenda Circulaire Bouweconomie bindende afspraken gemaakt. Woningcorporaties krijgen hier ook mee te maken. Zij zullen het grondstoffenverbruik bij renovaties en nieuwbouw moeten beperken. Steeds meer corporaties formuleren doelstellingen voor circulariteit.
Aedes werkt samen met brancheverenigingen Bouwend Nederland, IVBN, Woningbouwers NL en NEPROM aan het Lente-akkoord 2.0: een meerjarig programma om circulair industrieel bouwen te verankeren in de bouwpraktijk. Ze doen dit in nauwe samenwerking met BZK en bestaande programma’s op het gebied van circulair bouwen.
Circulariteit stond in de corporatiesector vijf jaar geleden nog in de kinderschoenen, maar veel corporaties zijn met concrete projecten aan de slag gegaan met hun circulaire ambities. In de praktijk ligt de nadruk op dit moment nog sterk op het recyclen van materialen. Echter, vaak worden materialen die voortkomen uit sloop hergebruikt voor een minder waardevolle toepassing. Bijvoorbeeld: bakstenen worden hergebruikt als gravel op een tennisbaan, maar komen niet terug als baksteen.
Daarom is het belangrijk om ook de economische / financiële aspecten mee te nemen, kortom ‘circulaire economie’. We moeten grondstoffen zo veel mogelijk hergebruiken en de waarde van die grondstoffen zo hoog mogelijk houden. Dus als het even kan, niet ‘down-cyclen’ maar ‘up-cyclen’.
Een mooi voorbeeld van ‘up-cyclen’ is ‘De Vette Vlam’, een initiatief uit de Amsterdamse Kolenkit buurt, een gebied met veel sociale huurwoningen. Doel is om frituurolie opnieuw te gebruiken door er kaarsen van te maken. Op die manier kunnen bewoners voorkomen dat frituurvet door de WC wordt gespoeld en daar verstoppingen veroorzaakt. Dit is een veelvoorkomend en hardnekkig probleem in appartementsgebouwen van woningcorporaties. De Vette Vlam is een mooi voorbeeld om op een positieve manier waarde toe te voegen aan afval.
De Vette Vlam is een initiatief van Cascoland een netwerk van ontwerpers, ondernemers en onderzoekers, dat vooral veel activiteiten ontplooit in kwetsbare Amsterdamse wijken en daarbij samenwerkt met onder andere woningcorporaties.
Maar er is meer winst te behalen. Woningcorporaties kunnen als een van de grootste opdrachtgevers bij nieuwbouw, renovatie en onderhoud een grote bijdrage leveren aan het dichterbij brengen van een circulaire economie, door slimme keuzes te maken in alle fasen van de levenscyclus van een woongebouw. Dus niet alleen bij sloop, maar vooral ook bij nieuwbouw, onderhoud en renovatie. Kortom de veelheid aan natuurlijke bouw-, onderhoud en renovatiemomenten in het leven van een woning.
De R-ladder: instrument voor circulaire economie
Corporaties kunnen veel betekenen in de circulaire economie, maar juist omdat er zoveel mogelijkheden zijn, is het lastig om tot de goede afwegingen te komen. Een waardevol instrument om corporaties op weg te helpen is de R-ladder. De R-ladder geeft de mate van circulariteit aan. Hoe hoger een strategie op de R-Ladder staat, hoe meer circulair de strategie is.
Die ladder begint bij de meest duurzame optie (namelijk materialen of producten gewoonweg niet gebruiken) en eindigt bij de minst duurzame optie in de circulaire economie (het recyclen van materialen). Deze laatste optie is het minst duurzaam, omdat vrijwel alle waarde opgeslagen in een product bij recyclen wordt vernietigd en hergebruikte materialen vaak een lagere waarde hebben dan het oorspronkelijke product, zoals in het genoemde voorbeeld van de bakstenen en gravel op de tennisbaan.
Er zijn veel verschillende R-ladders. Sommige hebben meer treden dan anderen of gebruiken andere benamingen voor die treden. De essentie van al die R-ladders is gelijk en een waardevol instrument in handen van toezichthouders die willen doorvragen. In deze handreiking hebben we de R-ladder opgenomen die de NEPROM heeft uitgewerkt. De NEPROM legt een duidelijke link met vastgoedontwikkeling en -beheer (zie figuur 2).
Figuur 2: De R-ladder,
Bron: NEPROM uit De niveaus van circulariteit’, 2019
De R-ladder: circulaire mogelijkheden voor woningcorporaties
Het is de uitdaging voor corporaties om in de discussie over circulariteit niet bij voorbaat terecht te komen in de minst duurzame treden van de R-ladder (zoals Recycle) maar in te zetten op de meer fundamentele en meer duurzame treden van de ladder (zoals Refuse, Reduce, en Rethink). In dit onderstaande schema staan per onderdeel voorbeelden waar corporaties mee aan de slag kunnen.
|
1 Refuse (Weigeren) |
|
Kleinere woningen bouwen. Minder parkeerplaatsen voorzien, mogelijk in combinatie met deel-auto concepten. Nederlanders hebben nu per persoon gemiddeld ongeveer 8 keer meer vierkante meters tot hun beschikking dan in 1900 (nu 65m2 in 1900 8m2). |
|
2 Re-purpose (Herbestemmen) |
|
Transformeren van andersoortig vastgoed (zoals kantoren) naar woningen. Flexibiliteit van woningen vergroten door principes van ‘open bouwen’ te gebruiken, zoals architect John Habraken heeft ontwikkeld. Check bijvoorbeeld https://www.openbuilding.co/ |
|
3 Rethink and Reduce (Heroverwegen / Verminderen) |
|
CO2-emissies bij nieuwbouw verminderen door bouwen in hout of CO2 arm-beton. Of door bio-based materialen te gebruiken. Nieuwe woonconcepten ontwikkelen die minder materialen en minder ruimte vragen. Bijvoorbeeld collaboratieve woonvormen waarin ruimten worden gedeeld. |
|
4 Redesign (Herontwerpen) |
|
Woongebouwen een andere doelgroep geven. Omzetten van huur naar koop, van sociale huur naar middenhuur. Woningen splitsen of samenvoegen. Demontabel ontwerpen en bouwen. (Design voor Disassembly) Minder installaties gebruiken door ontwerpprincipes voor passief bouwen te gebruiken |
|
5 Reuse (Hergebruiken) |
|
Woningen renoveren in plaats van slopen. Demontabel bouwen. Materialen en componenten hergebruiken. |
|
6 Repair (Herstellen) |
|
Woningen op een planmatige manier goed onderhouden. Gebouwen zodanig ontwerpen dat repareren gemakkelijk gaat. (Zie ook 4. Redesign) |
|
7 Remanufacture (Reviseren) |
|
Woningen renoveren en tijdig aanpassen om bij te blijven bij hedendaagse eisen op het gebied van comfort, veiligheid en duurzaamheid. Bij voorkeur door gebruik te maken van bestaande componenten of materialen. |
|
8 Recycle (Recyclen) |
|
Componenten of materialen van bestaande woningen hergebruiken. Bij nieuwbouw gerecycleerde componenten gebruiken. |
|
9 Recover (Herwinnen) |
|
Energie terugwinnen uit materialen. Deze optie is het minst duurzaam. Hoe voorkomt de corporatie dit? |
Praktijkvoorbeelden
Bij elke trede van de R-ladder zijn concrete toepassingen mogelijk. In dit schema staan voorbeelden van corporaties uit de praktijk.
|
1 Refuse: Tiny House Project Falgatuinen door woningstichting Den Helder |
|
In Nieuw Den Helder realiseert Woningstichting Den Helder onder het motto Klein wonen Groots leven ongeveer 30 tiny houses van 30m2. |
|
Woningcorporatie: Woningstichting Den Helder |
|
Website: https://falgatuinen.nl |
|
2 Re-purpose: Transformatie van een voormalig kantoor in woningen door woningcorporatie Eigen Haard |
|
Starters UP! is gerealiseerd in een voormalig kantoor van Eigen Haard in Amsterdam-Noord. Het kantoor is getransformeerd naar een woongebouw met dertig kleine zelfstandige sociale huurwoningen en gemeenschappelijke ruimten. Het betreft een woonconcept voor zogenaamde kwetsbare doelgroepen, bedoeld voor mensen die opnieuw of voor het eerst een start willen maken op de Amsterdamse sociale huurmarkt. |
|
Woningcorporatie: Eigen Haard, Amsterdam |
|
3 Rethink and Reduce: CO2-arm beton bij nieuwbouw huurwoningen door woningcorporatie Parteon. |
|
In 2021 heeft Parteon 70 nul-op-de-meterwoningen (NOM-woningen) aan de Belgischestraat en Kramerstraat in Zaandam opgeleverd. Dit is ook het eerste woningbouwproject in Nederland waar CO2-arm beton is toegepast. De casco’s van vier woningen zijn prefab geproduceerd door de firma Voorbij Prefab met een betonmengsel dat 44% minder CO2 uitstoot. |
|
Woningcorporatie: Parteon, Zaanstad |
|
4 Redesign: So You Think You Can BUILD challenge |
|
Wonen Zuid, Area, Domijn, Tiwos, Zayaz, Maasvallei, Antares, ZOwonen, Wonen Limburg en Alwel hebben zich verenigd in het Netwerk Conceptueel Bouwen (NCB). Samen met Aedes hebben zij marktpartijen uitgedaagd om met innovatieve oplossingen voor de bouw van circa 4.000 betaalbare nieuwbouwwoningen te komen waarbij circulariteit een belangrijke eis was. |
|
Woningcorporatie: Stichting Netwerk Conceptueel Bouwen (NCB) waarin tien woningcorporaties en Aedes samenwerken |
|
Videos van de drie prijswinnaars: https://www.esti.site/soyouthinkyoucanbuild/ |
|
5 Reuse: ‘Glaskring’, 20 nieuwe huurwoningen gemaakt van gebruikte componenten en materialen door Woonbedrijf Eindhoven. |
|
Woonbedrijf ontwikkelt en bouwt 20 circulaire woningen onder de naam ‘Glaskring’ aan de Glaslaan op Strijp-S in Eindhoven. Het zijn speciale huurwoningen, gebouwd met hergebruikte materialen en producten. Ook gebruikt de corporatie materialen die in de toekomst kunnen worden hergebruikt. |
|
Woningcorporatie: Woonbedrijf Eindhoven |
|
Website: https://wplatform.nl/content/tentoonstelling-glaskring-ddw |
|
6 Repair: Een keuken voor het leven |
|
Onderhouden en repareren zit diep in de genen van corporaties. Maar het kan slimmer en meer circulair. In vergelijking met gebouwcomponenten als gevels en daken worden keukens vaak vervangen. Onderdelen van keukens gaan regelmatig kapot of voldoen snel niet meer aan de (esthetische) eisen van de gebruiker. De circulaire keuken is een door de TU Delft samen met corporaties en marktpartijen ontwikkeld concept voor een keuken die een leven lang meegaat. |
|
Woningcorporaties: onder andere Eigen Haard Amsterdam en Woonbedrijf Eindhoven |
|
7 Remanufacture: Circulaire gebiedsontwikkeling door HEEMwonen Kerkrade |
|
SUPERLOCAL is een voorbeeld van duurzame gebiedsontwikkeling in het Limburgse Kerkrade. Het project verkent de haalbaarheid van verschillende circulaire oplossingen, waaronder het hergebruik van bestaande bouwdelen (zoals betonnen wanden en vloeren) uit een nabijgelegen sloopflat om nieuwe grondgebonden woningen te maken. |
|
Woningcorporatie: HEEMwonen Kerkrade |
|
Website: https://www.superlocal.eu/wonen/ |
|
8 Recycle: hergebruiken materialen bij sloop-nieuwbouw door woningcorporatie Eigen Haard in Stadstuin Overtoom, Amsterdam |
|
In project Stadstuin Overtoom in Amsterdam zijn 352 sociale huurwoningen op een duurzame manier gesloopt en 480 nieuwbouwwoningen gerealiseerd, 99,5 procent van alle herbruikbare materialen opnieuw toegepast in de nieuwbouw. Voor 30 procent zijn deze materialen verwerkt in de nieuwe woningen van Stadstuin Overtoom. Circa 30 procent van de nieuwe bakstenen bestaat uit het baksteenpuingranulaat van de oude bakstenen. Beton is hergebruikt voor de bouwkundige constructie en kalkzandsteen ging terug naar de fabriek. |
|
Woningcorporatie: Eigen Haard, Amsterdam |
|
Website: https://architectenweb.nl/projecten/project.aspx?ID=36975 |
3.2 BIODIVERSITEIT
Wat is het?
Biodiversiteit omvat alle soorten die er op aarde zijn, zoals alle planten- en dierensoorten én daarnaast alle leefgebieden (ecosystemen).
Wat is het probleem?
Het is slecht gesteld met de biodiversiteit, ook in Nederland. Niet alleen in natuurgebieden, ook in stedelijke gebieden: overal lopen de natuurkwaliteit en de biodiversiteit terug. Dat is een groot probleem, want een vitale natuur is cruciaal voor het tegengaan van klimaatverandering. Natuur is daarnaast essentieel voor de gezondheid en het welzijn van mensen. Bovendien is een goede staat van de natuur van belang voor de beschikbaarheid van onder meer drinkwater, gezond voedsel en schone lucht. De natuur vormt een bestaansvoorwaarde voor de mens. De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) presenteerde in maart 2022 haar advies ‘Natuurinclusief Nederland’ om het tij te keren. (https://www.rli.nl/publicaties/2022/advies/natuurinclusief-nederland)
De Europese unie heeft het economisch effect van biodiversiteit in kaart gebracht. Meer dan de helft van het wereldwijde Bruto Nationaal Product hangt af van de natuur. De EU stelt vast dat 3 sectoren met name afhankelijk zijn van biodiversiteit: landbouw, voedsel én de bouw.
De klimaatverandering neemt toe en is onomkeerbaar. De gevolgen zijn voor iedereen zichtbaar. De hittestress neemt toe in de zomer (om het huis te verkoelen neemt de vraag naar airco’s toe). De hogere temperaturen zorgen voor verdroging van de grond. Daarnaast zorgen hoosbuien steeds meer voor wateroverlast en overstromingen.
Wat kunnen corporaties doen?
1. Natuurinclusief bouwen en renoveren:
Dat houdt in dat we in de manier waarop we bouwen en renoveren rekening houden met de impact op de natuurlijke leefomgeving en daarnaast functioneel groen integreren in het bouwproces en toepassen in het gebouw, buiten het gebouw en in de omgeving. Daarnaast hebben sommige materialen meer of minder impact op biodiversiteit.
Hoe?
Natuur in de woning: in elke woning moeten nestelgelegenheden worden gerealiseerd voor gebouwafhankelijke soorten waaronder de huismus, gierzwaluw en vleermuizen. Natuur op de woning: Alle platte daken dienen dubbel te worden gebruikt, in ieder geval voor zonnepanelen en/of vegetatie. Natuur in de buurt: Elke woning zou uitzicht moeten hebben op natuurlijk groen, de openbare ruimte zou voor minimaal 30% uit groen moeten bestaan en er moet op wandelafstand toegang zijn tot openbaar groen. 2. Natuurinclusief wonen
Dat houdt in dat corporaties in de bestaande gebouwde omgeving samen met gemeente en bewoners zoeken naar oplossingen om de woning en woonomgeving zoveel mogelijk te vergroenen.
Tegels uit de tuintjes: bewoners stimuleren om tuintjes niet 100% te betegelen maar groen laten Gemeenschappelijke tuinen/groen; Stimuleren van het aanleggen van groen. Samen tuinieren bevordert sociale samenhang Haak aan bij bestaande initiatieven en bouw dit met bewoners uit.
Samenwerking
Corporaties moeten hun eigen verantwoordelijkheid nemen om natuurinclusief te bouwen (in en op de woning). Maar daarnaast moeten zij samen optrekken met de gemeente voor de inrichting van de openbare ruimte. In de bestaande gebouwde omgeving moeten corporaties samen op trekken met de gemeente én de huurders om de woning en woonomgeving zoveel mogelijk te vergroenen.
Bewoners spelen een belangrijke rol in natuurinclusief wonen. Zij moeten het echt willen en zich verantwoordelijk voelen voor de plannen en uitvoering. Dat betekent dat corporaties niet een kant- en klaar plan moeten presenteren, maar bewoners aan de voorkant laten meedenken: wat willen en kunnen zij om hun woning, tuin en woonomgeving zoveel mogelijk te vergroenen?
Praktijkvoorbeelden
Gemeenschappelijke binnentuin
Nieuwe bewoners in een bouwproject van Heijmans in deze buurt konden vanaf het begin meedenken over de gemeenschappelijke binnentuin. Alles las nog open, er waren slechts twee voorwaarden: de bewoners moesten de binnentuin samen onderhouden én de tuin moest biodivers worden. Tijdens drie bijeenkomsten konden bewoners hun mening geven. Het uiteindelijke ontwerp is écht van de bewoners zelf.
Bewoners zetten zich in voor groene wijk
In de wijk Lanxmeer in Culemborg zetten de bewoners zich in voor een groene wijk. Zij werken onder meer samen in de gezamenlijke tuin, beheren het openbaar groen en delen auto’s. Het project valt onder de noemer EVA, met onder eigen voedselproductie en natuurlijke kringlopen als uitgangspunten. De bewoners bieden geinteresseerden een guided tour aan. https://www.eva-lanxmeer.nl/
Bouwen aan klimaatbestendige stad
Onderdeel van RESILIO-project in Amsterdam (bouwen aan klimaatbestendige stad) met woningcorporaties De Alliantie, Stadgenoot en de Key als partners (2020) Bij blauwgroene daken ligt, onder een laag planten (groene laag), een reservoir voor de opslag van regenwater (de blauwe laag). Door continue beschikbaarheid water voor planten -> planten in betere conditie -> goed voor biodiversiteit.
https://www.stedebouwarchitectuur.nl/artikel/blauwgroene-daken-op-vierlocaties-in-amsterdam
Natuurdak bij renovatie
Project De Peperklip van voormalige woningcorporatie Vestia samen met groenpartner Van der Tol en ontwerpbureau Hollandsgroen (2020) Renovatie van het dak van een blok van 549 huurwoningen Eindresultaat: natuurdak van 7.600 vierkante meter bestaande uit sedum, kruiden, vaste planten, boomstammen en waterpoeltjes waar bijen, vlinders en vogels zich thuis voelen.
Tegels eruit, groen erin!
Project van woningcorporatie Ymere samen met stadsdeel Noord en Tegels eruit, groen erin! (2020) In de Amsterdamse wijk Tuindorp Oostzaan kunnen tuineigenaren, huurders, bewoners en bedrijven gratis hun tegels laten ophalen en een gratis professioneel tuinadvies krijgen. Verder krijgen ze, als ze dat willen, gratis gezonde grond, een (of meerdere) bomen, en plantjes
Blokje opnieuw
Project van woningcorporatie Welbions en Dura Vermeer (2021): 16 woningen in Hengelo worden tot aan de fundering circulair gesloopt waarna er binnen enkele weken volledig nieuwe woningen worden gebouwd. Lokale biodiversiteit wordt bevorderd door insectenhotels, nestkasten, klimplanten en door meegebouwde plantenbakken te plaatsen.
Gratis perenbomen
Initiatief van woningcorporatie Welwonen en meerbomen.nu (2021). Vrijwilligers en welzijnswerkers van Welwonen deelden gratis perenbomen uit aan de inwoners van Enkhuizen en omgeving. Alle 1700 perenbomen werden voor het einde van de dag al opgehaald.
Duurzaamheidspact
De gemeente Eindhoven heeft met de woningcorporaties ‘Thuis, Sint Trudo, Woonbedrijf en Wooninc. en de huurdersvertegenwoordiging PEK (Platform Eindhovense Klantenraden) een duurzaamheidspact gesloten waarin biodiversiteit/natuurlijke stad een van de pijlers is Duursaam Kerkebosch Kerkebosch is een duurzame wijk in aanbouw, met veel duurzame initiatieven, zoals een moestuin, een initiatief van de buurt en kuilen om het overtollige regenwater op te vangen. De betrokken corporatie is: Woongoed Zeist. http://www.kerckeboschzeist.nl
Groene zone in de stad
Ontwerpers van het project VERTICAL zien het stadsdeel Sloterdijk in Amsterdam als een berglandschap, met onder groene gevels als blikvangers. De groene zone is goed voor de biodiversiteit. https://www.stedebouwarchitectuur.nl/artikel/vertical-in-sloterdijk-centrum-natuur-in-de-stad
3.3 ONDERLINGE SAMENHANG
Corporaties hebben de neiging om de thema’s over duurzaamheid - energietransitie, circulaire economie en biodiversiteit - apart te agenderen en te behandelen. Het is goed dat bestuurders én toezichthouders steeds in het achterhoofd te houden dat deze drie thema’s onderling samenhangen. Als voorbeeld: zo heeft klimaatverandering een negatief effect op biodiversiteit en heeft het gebruik van non-virgin (secundaire) materialen een positief effect op biodiversiteit.