5

Klimaatadaptatie  en biodiversiteit

5.1 Waar gaat het om bij dit thema

Wat is biodiversiteit?

Biodiversiteit omvat alle soorten planten en dieren op aarde, evenals alle leefgebieden (ecosystemen). Het Nederlandse beleid volgt de internationale definitie van de Verenigde Naties Conventie voor Biologische Diversiteit (CBD) uit 1992. Deze CBD beschrijft biodiversiteit als de variatie in organismen wereldwijd, inclusief de ­diversiteit binnen soorten, tussen soorten en tussen ecosystemen.

Wat is klimaatadaptatie?

De aarde warmt op en het klimaat verandert. De temperaturen stijgen, er is meer kans op extreme regenbuien, hittegolven en langere droge periodes. Door droogte zakt de bodem op sommige plekken. De zeespiegel stijgt, en de kans op overstromingen neemt toe. Deze klimaatverandering heeft grote gevolgen voor gezondheid, leefbaarheid en economie. Nederland moet zich voorbereiden op de risico’s van het veranderende klimaat en de omgeving hierop aanpassen om schade te voor­komen. Dit heet klimaatadaptatie.¹²

Impact op biodiversiteit

Het gaat slecht met de biodiversiteit, niet alleen in natuurgebieden maar ook in stedelijke gebieden. De natuurkwaliteit en biodiversiteit nemen af. Een vitale natuur is cruciaal voor een leefbare omgeving. Dat geldt ook voor de groene gebieden in wijken met veel corporatiebezit. Biodiversiteit en klimaatadaptatie zijn nauw met elkaar verbonden. Natuur is belangrijk voor de gezondheid en het welzijn van mensen. Bovendien is een goede staat van de natuur cruciaal voor de beschikbaarheid van drinkwater, gezond voedsel en schone lucht.

Impact op Wonen

De klimaatverandering neemt toe en is (deels) onomkeerbaar. De gevolgen zijn voor iedereen voelbaar. Hittestress neemt in de zomer toe, vooral in wijken met weinig groen. Hier kan de temperatuur flink oplopen. De hogere temperaturen zorgen voor uitdroging van de grond, waardoor deze minder goed hoosbuien kan opnemen. Deze zware regenbuien leiden steeds vaker tot wateroverlast en overstromingen, niet alleen in de lagergelegen gebieden van Nederland. Ook in Oost- en Zuid-Nederland zijn overstroomde straten inmiddels een bekend beeld.

Bij extreme en langdurige droogte daalt het grondwater, wat kan leiden tot rottende funderingspalen en verzakkingen. In deze woningen ontstaan scheuren. In het ergste geval worden ze onbewoonbaar verklaard. Verschillende corporaties hebben op grote schaal te maken met deze problematiek. Soms dreigen honderden woningen bij één corporatie te verzakken. Het herstel hiervan is zeer kostbaar.

Financiële impact klimaatverandering

In november 2023 publiceerde ABN-AMRO¹³ een onderzoek naar de impact van klimaatrisico’s op de woningmarkt. De financiële gevolgen voor eigenaren en panden in wijken die kwetsbaar zijn voor klimaatverandering, zoals overstromingen en funderingsproblemen, zijn mogelijk te veel om te dragen. Deze wijken worden aangeduid als ‘klimaatkwetsbare’ wijken (zie Figuur 5.1). In maart 2024 publiceerde een aantal Nederlandse banken gezamenlijk een onderzoek dat de conclusies van ABN AMRO ondersteunt. Zij pleiten voor een klimaatlabel om kopers beter te informeren over klimaatrisico’s.¹⁴

Kapitaalverstrekkers van woningcorporaties willen steeds vaker weten hoe deze organisaties duurzaamheid (inclusief klimaatadaptatie en biodiversiteit) hebben geïntegreerd in hun beleid, bedrijfsvoering en investeringsplannen. Zo maakte het ABP in maart 2024 bekend¹⁵ dat zij haar beleggingsstrategie ingrijpend aanpast. Het fonds gaat €10 miljard investeren in zogenoemde impactbeleggingen in Nederland. Hierbij ligt de focus op betaalbare (huur)woningen, klimaatadaptatie en biodiversiteit. Dit biedt kansen voor corporaties, bijvoorbeeld voor financiering van huurwoningen in het middensegment.

Het kan ook een bedreiging vormen, zoals verlies van financieringsmogelijkheden voor woningcorporaties die te weinig aandacht besteden aan verduurzaming [Zie ook de impact van de Corporate Sustainability Reporting Directive, CSRD, verderop in dit paper]. Daarom verdienen klimaatadaptatie en biodiversiteit aandacht in de bestuurskamer.

Figuur 5.1 Klimaatkwetsbare wijken (Bron: ABN Amro, 2023)

Risicobeheer ondersteunen

Voordat een corporatie klimaatrisico’s kan beheersen, moet de organisatie eerst deze risico’s identificeren en de impact ervan beoordelen. Dit is bij klimaatverandering vrij lastig, omdat de corporatie de onderliggende oorzaken slechts beperkt kan beïnvloeden en er vaak geen direct oorzakelijk verband is tussen klimaat­verandering en de impact op de corporatie. Een lagere grondwaterstand kan bijvoorbeeld de funderingen van woningen aantasten, maar funderingsproblemen kunnen ook andere oorzaken hebben. De eerder genoemde inventarisatie van ‘klimaatkwetsbare wijken’ kan helpen om risicogebieden in kaart te brengen.

De Klimaatschadeschatter is een overheidswebsite die ook corporaties kan helpen. De overheid publiceert via deze website kaarten met klimaatrisico’s op het gebied van wateroverlast, hitte, droogte en overstromingen.

Regelgeving en compliance

De regelgeving op het gebied van klimaatadaptatie en biodiversiteit is nog steeds in ontwikkeling. Op 24 februari 2021 nam de Europese Commissie een nieuwe EU-strategie voor klimaatadaptatie aan¹⁶. Met deze strategie wil de EU de impact van klimaatverandering verminderen en tegen 2050 klimaatbestendig zijn. Deze strategie richt zich op het slimmer en sneller aanpakken van klimaatadaptatie door ­beter gebruik te maken van beschikbare data, kennis te delen en initiatieven op te schalen.

Vanaf 1 januari 2024 is de Omgevingswet van kracht. In deze wet staan nu ook de regels voor de bescherming van dieren en planten, waardoor de Wet Natuur­bescherming (uit 2017) is vervallen. Provincies bepalen binnen hun gebied wat wel en niet mag in de natuur, gebaseerd op nationale en internationale regels.

De Omgevingswet richt zich vooral op het voorkomen van klimaatschade met ­betrekking tot biodiversiteit en klimaat.

Wetgeving over het herstel van al ontstane schade is nog in ontwikkeling. In februari 2024 keurde het Europees Parlement de Natuurherstelwet goed. Deze wet moet bijdragen aan een betere kwaliteit van lucht en water. Binnen de lidstaten van de Europese Unie is er nog veel discussie over deze wet. Om deze reden is de wet op Europees niveau aangehouden en nog niet in stemming gebracht.

Klimaatadaptatie is nog slechts beperkt wettelijk vastgelegd. Sturing vindt daarom vooral nog plaats via beleidsprogramma’s, zoals de Nationale Adaptatiestrategie (NAS), het Nationale Uitvoeringsprogramma Klimaatadaptatie (NUP KA) en door financiële ondersteuning, zoals de Tijdelijke impulsregeling klimaatadaptatie 2021–2027. Deze regeling biedt specifieke uitkeringen aan decentrale overheden om versneld maatregelen te nemen die bijdragen aan het voorkomen of beperken van wateroverlast of de gevolgen van droogte of overstromingen. In de NAS werken verschillende ministeries samen met waterschappen, provincies, gemeenten en de private sector.

5.2 Belangrijkste dilemma’s in de boardroom

Omgaan met Risico’s

Klimaatverandering kan leiden tot verschillende risico’s voor woningcorporaties, zoals overstromingen en funderingsproblemen. Deze uitdagingen vragen om strategische plannen en samenwerking met gemeenten, waterschappen en mogelijk provincies.

Het verminderen van overstromingsrisico’s en wateroverlast vraagt om klimaatadaptieve maatregelen in wijken, vooral waar sprake is van gemengd bezit. ­Samenwerking met gemeenten is hierbij essentieel om plannen te maken voor waterretentie (opvang van water). Dit kan gepaard gaan met grootschalige ­herstructurering: corporaties moeten afwegen hoe dit past binnen hun meerjarenstrategie voor nieuwbouw en renovatie.

Funderingsproblemen komen steeds vaker voor in wijken. Daarbij moeten corporaties afwegingen maken: een woning te renoveren / verduurzamen of investeren in het oplossen van funderingsproblemen. Samenwerking met gebiedspartners en inwoners is cruciaal, vooral in wijken met gemengd bezit. Het is immers niet mogelijk om alleen bepaalde woningen aan te pakken als sommige eigenaren van ­woningen niet meedoen omdat ze het niet kunnen betalen.

Veel gemeenten hebben de funderingsrisico’s al goed in beeld en zullen samen met de corporaties (die veel van de woningen in hun bezit hebben) met de provincies en het Rijk moeten werken aan lange termijn-oplossingen voor deze problemen. Voor toezichthouders is belangrijk issue om in het vizier te houden. Wanneer ­verzakkingen moeten worden aangepakt kunnen de kosten al snel oplopen tot € 50.000 tot € 100.000 per woningen, afhankelijk van de specifieke problemen.

Bij corporaties die soms meer dan 1.000 woningen hebben met een potentieel ­probleem is het het scherp monitoren van de ontwikkelingen en het samen met de overheid nadenken over oplossingen essentieel.

Slimme oplossingen en versnellen

Naast samenwerking met andere gemeenten en de inhuur van adviseurs is het belangrijk dat corporaties zelf zorgen voor voldoende kennis binnen hun organisatie. Hoe dragen ze bij aan slimme oplossingen en versneld aanpassen aan klimaatverandering? Hoe vertalen ze dit naar hun bedrijfsstrategie? Welke data gebruiken ze om hun doelen te bereiken en welke gegevens ontbreken nog en hoe kunnen ze die verkrijgen?

Sommige corporaties doen al pilots om funderingsproblemen aan te pakken, zowel tijdelijk als structureel. Ook is er landelijk een uitwisseling van kennis over dit onderwerp. Dit wordt gecoordineerd door het Kenis Centrum Aanpak Funderingsproblematiek (https://www.kcaf.nl/)

Samen met stakeholders inzet op natuurinclusief wonen

Naast het voorkomen van wateroverlast dragen groene omgevingen bij aan de gezondheid van bewoners. De verantwoordelijkheid voor groenvoorzieningen ligt grotendeels bij gemeenten. Samenwerking met gemeenten is daarom cruciaal om wijken te vergroenen en hittestress tijdens hete zomers te verminderen.

Voor corporaties rijst de vraag in hoeverre ze willen investeren in de omgeving van hun woningen, vooral gezien de financiële druk op nieuwbouw- en renovatieprojecten. Corporaties en gemeenten moeten bewoners laten meedenken en meedoen: wat willen en kunnen bewoners bijvoorbeeld zelf doen om hun huis, tuin en woonomgeving groener te maken? Toezichthouders kunnen hierbij de aandacht bijvoorbeeld vestigen op goede participatieprocessen.